اصول تکنیک های پایه و ایمنی در آزمایشگاه

اصول تکنیک های پایه و ایمنی در آزمایشگاه 

برای آنالیز درست کمی و کیفی مایعات بدن و بافتها ، متخصصین آزمایشگاهی باید اصول پایه و تکنیکهای شیمی تحلیلی را درک کنند.عواملی که فرایند های تحلیلی و کاربری ها در آزمایشگاه بالینی را تحت تاثیر قرار میدهد شامل 1- مفهوم حلال و حل شونده 2- واحد اندازه گیری 3- مواد شیمیایی 4- مواد مرجع 5- تکنیک های پایه مانند نمونه برداری و توزیع های حجمی ، سانتریفوژ کردن ، اندازه گیری میزان رادیو اکتیویتی ، گران سنجی ، حرارت سنجی ، محلول بافر ، و پردازش محلول ها و 6- ایمنی 

منبع:تیتز پایه های شیمی بالینی و تشخیصهای مولکولی،ویرایش پنجم،فصل نهم

,Tietz; textbook of clinical chemistry and molecular diagnostics ,fifth edition,chapter9

مفهوم حلال و حل شونده

بسیاری از آنالیزها به بررسی حضور و اندازه گیری غلظت مواد در محلول ها می پردازد ، این محلول ها می تواند شامل خون ، سرم ، ادرار ، مایع نخاع یا دیگر مایعات بدن باشد.

یک محلول شامل مخلوطی است یکنواخت از یک یا چند حل شونده(solute) که به شکلی مولکولی به مقداری کافی در یک حلال(solvent) حل شده است. در آزمایشگاه های بالینی حل شونده ها بطور معمول اندازه گیری می شوند و به آنها آنالیت (analyte ) گفته میشود .یک محلول می تواند به شکل گاز ، مایع یا جامد باشد. یک متخصص آزمایشگاهی در درجه اول بییشتر درگیر اندازه گیری گازها و جامد ها در حلال مایع هستند به ویژه در وضعیتهایی که حجم حلال در مقایسه با حل شونده یا همان آنالیت بسیار بزرگ است .

بیان غلظتهای محلول ها

معادلات ذیل انواع غلظتها را بیان میکند.

mole= Mass / molecular weight

molarity of solution = number of moles of solute / number of liters of solution

molality of solution = number of moles of solute / number of kilograms of solvent

normality of a solution = number of gram equivalents of solute / number of liters of solution

gram equivalent weight (as oxidant or reductant = formula weight (g ) / difference in oxidation state

در گذشته میلی اکی والان (milli equivalent) برای بیان غلظت الکترولیتها در پلاسما استفاده میشد. اکنون غلظت پیشنهادی برای بیان غلظت الکترولیت در پلاسما میلی مول در لیتر (m mol / L) است .برای مثال 322 گرم سدیم در صد میلی لیتر محلول معادل 140 m mol / L  است .

در آزمایشگاه بالینی ، تیتر (titer) کمترین رقتی است که یک واکنش خاص اتفاق می افتد . تیتر بصورت یک نسبت بیان می شود به عنوان مثال 

1:10  یا 1 به 10 

در رابطه با گازها در محلول ، قانون هنری (henry's Law) بیان میکند که حلالیت یک گاز در یک محلول متناسب با فشار گاز بالای مایع در حالت تعادل است .بنابراین اگر فشار گاز بالای مایع دو برابر شود حلالیت گاز در مایع نیز دو برابر میشود. ارتباط بین فشار گاز و حلالیت گاز در تناسب با ماهیت گازها فرق میکند.وقتی چند گاز مختلف در یک حلال حل میشوند ، حلالیت هر یک از گازها متناسب با فشار همان گاز در داخل حلال است.حلالیت بیشتر گازها در مایعات با افزایش دما کاهش پیدا میکند و در واقع با جوشاندن حلال تمام گازهای حل شده خارج میشوند. بطور سنتی میزان انحلال گازها در مایعات بصورت درصد حجمی (volume / volume) بیان میشود اما در سیستم بین المللی (SI) بصورت مول در متر مکعب (mol / m^3) بیان میشود.

واحدهای اندازه گیری 

یک اندازه گیری معنا دار بصورت یک عدد و یک واحد بیان می شود، واحد مشخص میکند که ابعاد - جرم یا حجم یا غلظت - یک ویژگی اندازه گیری شده جقدر است و عدد بیان کننده تعداد واحد در ویژگی مذکور است. بطور سنتی ، اندازه گیری ها در ازمایشگاه بالینی با واحدهای متریک انجام میشد. این واحدها شامل طول ، جرم و زمان بود.اولین سیستمی که برای این واحد ها استفاده شد سانتی متر ، گرم و ثانیه بود (CGS) . و بعد تبدیل به متر و کیلوگرم و ثانیه شد (MKS) . سیستم واحد های بین المللی یک سیستم متفاوتی است که در سال 1960 بصورت بین المللی پذیرفته شد و به این واحدها ، واحدهای SI گفته میشود.

واحدهای پایه (base) ، مشتق (derived) و مکمل (supplemental) سه طبقه اصلی در واحدهای SI هستند. هشت واحد پایه بنیادین در جدول 9-1 فهرست شده اند.

واحدهای مشتق از دو یا چند واحد پایه بصورت ریاضی گرفته شده اند که در جدول 9-2 فهرست شده اند.یک واحد مکمل واحدی است که در SI مورد قبول واقع شده است اما در طبقه واحد های پایه و یا مشتق قرار نمی گیرد. 

بعضی واحدها هستند که خارج از SI هستند اما با این حال هنوز مورد استفاده قرار میگیرند مانند لیتر که برای حجم استفاده میشود.بکار گرفتن واحدهای SI با وجود چنین واحدهای پرکاربردی همیشه چندان اسان نیست و همیشه منطقی به نظر نمی رسد اما با این حال در جایی که ممکن است حتما باید واحدهای SI جایگزین شده و مورد استفاده قرار گیرند.دقیقه و ساعت و روز از دیگر واحدهای دوامداری هستند که واحد های مشتق SI هم نتوانسته جایگزین آنها شود .

در بکار بردن واحدها، بعضی مقادیر چنان بزرگ یا چنان کوچک هستند که به راحتی نمی توان آنها را بیان کرد، در چنین مواردی استفاده از پیشوندهایی استفاده از این واحدها را اسان ساخته است که در جدول 9-3 امده است .

مواد شیمیایی (chemicals)

ماهیت نتایج تحلیلی بدست امده در ازمایشگاه ها رابطه مستقیمی با خلوص مواد شیمیایی بکار گرفته شده به عنوان ریاجنت (reagent)های شیمیایی دارد.در دسترس بودن و کیفیت مواد مرجع به منظور کالیبر کردن و تحت نظارت داشتن (monitoring) کارایی متدها و سنجش ها نیز بسیار مهم است .

مواد ازمایشگاهی با درجه هایی متفاوت از نظر کیفیت در دسترس هستند. حلال ها و حل شونده هایی که در کارهای تحلیلی بکار میروند می بایست باید دارای درجه ریاجنت (reagent grade) باشند، از این بین آب به عنوان مهمترین و پرکاربردترین حلال نیز باید دارای درجه ریاجنت باشد.

آب دارای درجه ریاجنت (reagent grade water)

تهیه بسیاری از ریاجنت ها و محلول ها در ازمایشگاه های بالینی نیازمند آب با درجه ریاجنت است. آب مقطر یکبار تقطیر خصوصیات یک آب ریاجنت گرید ازمایشگاه های بالینی (clinical laboratory reagent water= CLRW) انطور که CLSI بیان کرده تامین نمیکند.چون واژه های آب مقطر و آب دیونیزه اشاره به روش تهیه آب خالص دارند و نه به کیفیت آب بهمین خاطر بهتر است که از واژه آب با درجه ریاجنت (CLRW) استفاده شود که علاوه بر بیان کیفیت آب ، اشاره ای به روش تهیه آب هم ندارد. جدول 9-4

تهیه آب با درجه ریاجنت (reagent grade water)

تقطیر(distillation) ، تبادل یون (ion exchange) ،اسمز معکوس (reverse osmosis) و اکسیداسیون فرابنفش (ultra violet oxidation) از فرایندهایی است که در تهیه آب ریاجنت گرید استفاده میشوند، در عمل قبل از این فرایندها آب می بایست فیلتر شود.

تقطیر (distillation)

تقطیر فرایند تبخیر و سپس تراکم سازی یک مایع است به منظور خالص سازی یا تغلیظ یک ماده یا به منظور جدا کردن یک ماده فرار از یک یا چند ماده کمتر فرار .تقطیر از قدیمی ترین روش ها برای خالص سازی آب است .مشکلاتی که در این روش وجود دارد شامل وجود ناخالصی های متفاوت از مواد فرار و نیز ورود قطرات آبی که حاوی این ناخالصی ها هستند به داخل آب تقطیر شده است .این مشکلات سبب ورود ناخالصی ها مانند سدیم ، پتاسیم ، منگنز ، کربنات و سولفات میشود. در نتیجه آبی که یکبار تقطیر شده باشد از نظر خصوصیت هدایت الکتریکی (electrical (conductivity مطابق با استاندارد آب نوع I نیست .

تبادل یون (Ion exchange)

تبادل یون فرایندی است که یون ها را حذف میکند تا آب دیونیزه ی عاری از مواد معدنی تولید کند.چنین آبی با استفاده از رزین ها که در اندازه های مختلف بصورت تجاری شده موجود هستند انجام میشود . دیونیزه کردن (عاری از یون کردن ) با عبور آب از داخل ستون های حاوی پلی مرهای رزین نامحلول در آب انجام میشود ، این رزین ها یون پروتون (+H) و یون هیدروکسیل (-OH) را با ناخالصی های موجود در آب که به شکل یون وجود دارند مبادله میکنند (به این معنی که رزین ها یونهای +H و -OH را در آب ازاد میکنند و سایر ناخالصی های موجود که به شکل یون وجود دارند جذب رزین میشوند و به این ترتیب از آب خارج میشوند). این ستون ها ممکن است حاوی رزین های مبادله گرهای کاتیونی (cation exchangers) یا مبادله گر انیونی (anion exchangers) یا مخلوطی از این دو نوع مبادله گر (mixed bed resin exchanger) باشند که در واقع نوع رزین در یک ستون همزمان موجود هستند.

یک دیونایزر بستر منفرد (single bed deionizer) بطور کلی میتواند آبی تولید کند که مقاومت اختصاصی آن در حدود 1 مگا اهم بر سانتی متر است . اما وقتی که از دیونایزر های بستر مخلوط (mixed bed deionizer) بصورت پشت سرهم استفاده شود معمولا آبی که تولید میشود دارای مقاومتی بیش از 10 مگا اهم بر سانتی متر است.

اسمز معکوس (reverse osmosis)

اسمز معکوس فرایندی است که به وسیله آن، آب از یک غشای نیمه تراوا که به صورت یک فیلتر مولکولی عمل میکند تحت فشار عبور داده میشود.این غشا 95 تا 99 درصد از ترکیبات آلی ،باکتری ها و دیگر مواد ذره مانند را حذف میکند و نیز 90 تا 97 درصد از مواد معدنی یونیزه شده و حل شده را برداشت میکند اما مقدار کمتری از ناخالصی های گاز مانند را می تواند برطرف کند.اگر چه این فرایند برای تولید آب ریاجنت گرید ناکافی است اما از آن به عنوان یک فرایند پیش نیاز می توان استفاده کرد.

اکسیداسیون فرابنفش (ultra violet oxidation)

اکسیداسون فرابنفش روشی است که به عنوان بخشی از یک سیستم ، مفید واقع میشود و خوب عمل میکند . استفاده از تابشهای فرابنفش در طول موجی که برای سلول زنده کشنده باشد یعنی 254 نانومتر ، بسیاری از باکتری ها را نابود میکند و نیز ترکیبات آلی یونیزه شونده را میشکند که در فرایند دیونیزه کردن کاملا حذف میشوند.

مواد مرجع (reference materials) 

یک ماده مرجع ماده ای است با یک یا چند ویژگی فیزیکی یا شیمیایی که کاملا مناسب است برای 1- کالیبر کردن تجهیزات 2- اعتبارسنجی متدها 3- نسبت دادن مقادیر به مواد 4- ارزیابی مقایسه ای نتایج 

انواع مواد مرجع شامل اولیه (primary) ، ثانویه (secondary) ، استاندارد (standard) و تایید شده (certified) می باشد.

مواد مرجع اولیه (primary reference materials) 

مواد مرجع اولیه ، مواد شیمیایی بسیار خالصی هستند که مستقیما اندازه گیری و یا سنجش میشوند تا محلولی از آن ساخته شود که غلظت آن معلوم است .IUPAC پیشنهاد داده است که درجه خلوص مواد مرجع اولیه باید 99.98% باشد.این مواد شیمیایی بسیار خالص به منظور ساختن محلول هایی با غلظت معین مستقیما وزن میشوند و یا به منظور کالیبر کردن محلول هایی با غلظت نامعلوم مورد استفاده قرار میگیرند.

مواد مرجع ثانویه (secondary reference materials)

مواد مرجع ثانویه محلول هایی هستند که غلظت آنها با حل کردن یک حل شونده با مقدار معلوم در حجم معینی از محلول بدست نمی آید. به جای آن غلظت ماده مرجع ثانویه با انالیز بخشی از محلول توسط یک متد مرجع پذیرفته شده که با ماده مرجع اولیه کالیبر شده است تعیین میگردد.

مواد مرجع استاندارد (standard reference materials=SRMs)

موادی هستند که الزاما ویژگی ها و درجه کیفیت مواد مرجع اولیه را ندارند اما از نظر ویژگی های شیمیایی و فیزیکی کاملا تعیین خصوصیت شده اند و این ویژگی ها در یک گواهی نامه برای آنها درج شده است . از این مواد مرجع استاندارد برای مشخص کردن سایر مواد استفاده میشود. این مواد مرجع استاندارد برای ازمایشگاه های بالینی و مولکولی توسط انستیتو ملی استانداردها و تکنولوژی (national institute for standards and technology) تهیه و توزیع میشود. کلسترول اولین ماده مرجع استانداردی بود که در سال 1967 توسط NIST تهیه و توزیع شد.

نمونه هایی از مواد مرجع استاندارد که توسط NIST تهیه و توزیع میشود شامل 1- استانداردهای کریستالین خالص (جدول 9-5)   2- استانداردهای پایه انسانی (جدول 9-6)   3- استانداردهای خون حیوانی (جدول 9-7)   4- استانداردهایی که حاوی دسته داروهایی که در ادرار و یا موی انسان یافت میشوند و مورد سو مصرف قرار میگیرند (جدول 9-8)   و 5- مواد مرجع استاندارد برای پروفایل DNA / بررسی صحنه جرم (جدول 9-9) .

مواد مرجع تایید شده (certified reference materials= CRMs) 

مواد مرجع تایید شده برای ازمایشگاه های بالینی و مولکولی توسط انستیتوی مواد مرجع و اندازه گیری ها(institute for reference materials and measurements=IRMM)  واقع در بلژیک در دسترس است .IRMM یکی از هفت مرکز تحقیقاتی به هم پیوسته (joint research center=JRC) است . نام های دیگری که برای برچسب زدن به جای IRMM استفاده میشود شامل european reference materials=ERM و BCR و IFCC است .

مثالهایی از استانداردهای IRMM در جدول 9-10 و 9-11 فهرست شده اند. 

مواد مرجع توسط سازمان بهداشت جهانی(world health organization=WHO)  نیز عرضه میشود و در دسترس است .

منبع:تیتز پایه های شیمی بالینی و تشخیصهای مولکولی،ویرایش پنجم،فصل نهم

,Tietz; textbook of clinical chemistry and molecular diagnostics ,fifth edition,chapter9

تکنیک ها و روش های پایه 

تکنیک های پایه در ازمایشگاه های بالینی و مولکولی شامل تکنیکهای 1- نوری   2- کروماتوگرافی   3- الکتروشیمی   4- الکتروفورز   5- اسپکترومتری جرمی   6- انزیمی   7- ایمونواسی  که با جزییات در فصل های 10 تا 16 بحث خواهند شد. در این جا ما به تکنیک سانتریفوژ ، اندازه گیری رادیو اکتیویتی ، گرانی سنجی ، دما سنجی و کنترل غلظت یون هیدروژن می پردازیم .

سانتریفوژ کردن 

سانتریفوژ کردن فرایندی است که در آن با استفاده از نیروی سانتریفوژی بخش های سبکتر یک محلول ، مخلوط و یا یک سوسپانسیون از بخش ها سنگین تر آن جدا میشود.

در یک ازمایشگاه بالینی از سانتریفوژ به منظورهای ذیل استفاده میشود

1- حذف عناصر سلولی از خون و برای تهیه پلاسما یا سرم عاری از سلول برای انالیز

2- تغلیظ عناصر سلولی و دیگر اجزای مایع های بیولوژیکی برای بررسی های میکروسکوپی و انالیز شیمیایی 

3- حذف پروتیین های پرسیپیته شدن به روش های شیمیایی از نمونه ها

4- جدا کردن لیگاندهی متصل به پروتیین و یا متصل به انتی بادی از لیگاندهای ازاد در سنجشهای ایمونوشیمی و یا دیگر سنجش ها 

5-استخراج مواد حل شده در مایع های بیولوژیکی از حلالهای ابی به درون حلالهای آلی

6- جدا کردن اجزای لیپیدی مانند کیلومیکرون ها از دیگر اجزای پلاسما یا سرم و یا جدا سازی لیپوپروتیین ها از همدیگر

اصول سانتریفوژ 

واژه درستی که نیروی لازم برای جداسازی دو فاز در سانتریفوژ را توصیف کند نیروی سانتریفوژی نسبی (relative centrifugal force) است .واحد بصورت مقداری بزرگی از واحد گرانش بیان میشود (مثلا 500 *g)

RCF بصورت زیر محاسبه میشود

RCF= 1.118 * 10^-5 * r * rpm^2

1.118 * 10^-5  یک عددی است که بصورت تجربی بدست امده 

r = طول شعاع به سانتی متر از مرکز چرخش تا انتهای لوله 

rpm = سرعت چرخش بصورت تعداد چرخش در دقیقه 

زمان مورد نیاز برای رسوب ذرات بستگی دارد به 1- سرعت چرخش  2- شعاع چرخش  3- طول مسیری که ذرات رسوبی می پیمایند.

از فرمول زیر برای محاسبه سرعت مورد نیاز یک سانتریفوژ جدید که شعاع چرخش آن متفاوت با سانتریفوژی است که RCF آن مناسب سازی شده است ، میتوان استفاده کرد

rpm(alternate rotor) = 1000 * (RCF , original rotor / 11.18 * r , alternate rotor)^1/2

و مدت زمان لازم برای سانتریفوژ کردن با سانتریفوژ جدید که مشخصه های متفاوت دارد در مقایسه با سانتریفوژ اصلی از فرمول زیر محاسبه میشود.

 

(Time (alternate rotor) = time * RCF (original rotor) / RCF (alternate rotor

اندازه گیری رادیو اکتیویته 

با قبول سریع و پذیرش وسیع روشهای غیر ایزوتوپی سنجشهای مبتنی بر مولکولهای ایمنی توسط ازمایشگاههای بالینی ، استفاده از رادیو ایمونواسی ها سرانجام کاهش یافت . بهمین علت بحث مختصری در این جا ارایه میشود.

مفاهیم پایه 

اتم کوچکترین واحد یک عنصر است که ویژگی های آن عنصر را دارد. یک اتم منفرد از هسته با بار مثبت تشکیل شده که در اطراف آن الکترون ها با بار منفی در گردش هستند.هسته از پروتون ها با بار مثبت و نوترونها با بار خنثی تشکیل شده است . عدد اتمی یک عنصر (Z) ،تعداد پروتونهای موجود در هسته اتم آن عنصر است، کل تعداد نوکلئون ها و پروتونها و نوترونهای هسته اتم عدد جرمی (A) یک عنصر را تشکیل میدهند.یک نوکلید (nuclide) گونه ای از اتم یک عنصر است با یک عدد اتمی مفروض و یک عدد جرمی مفروض . ایزوتوپ (isotope) ها نوکلیدهایی هستند که عدد اتمی یکسان دارند ولی عدد جرمی آنها متفاوت است.این در واقع نماینده گونه های اتمی متفاوتی از یک عنصر هستند.رادیو نوکلیدهایی که در ازمایشگاه و طب بالینی مهم هستند در جدول 9-12 امده است .

فروپاشی رادیواکتیو (radioactive decay) 

فروپاشی رادیواکتیو یک ویژگی اتمی است که نشانه هایی از ناپایداری هسته را نشان میدهد. سرعت فروپاشی تحت تاثیر دما ، فشار، تغلیظ و یا هیچ شرایط شیمیایی و یا فیزیکی قرار نمیگیرد و یک خصوصیت ویژه برای هر رادیو نوکلید به حساب میاید.

فروپاشی آلفا (alpha decay)

برای رسیدن به یک ساختار پایدار، عناصر سنگین به ویژه آنهایی که عدد اتمی آنها بیش از 70 است مقداری از جرم هسته خود را به شکل دو پروتون و دو نوترون به خارج پرتاب میکنند که این تابش به صورت هسته هلیوم قابل شناسایی است . از آنجایی که تابش های هسته ای قبل از اینکه ماهیت آنها شناسایی شود ، مشاهده شده بودند به این قطعه ها ذرات الفا گفته شد و به تابش آنها ، فروپاشی الفا . ذرات الفا از نظر جرمی بسیار بزرگ هستند و بسیار قوی با ماده واکنش میدهند اما به راحتی حتی توسط یک ورق کاغذ جذب میشوند. با این حال از آنجایی که ذرات الفا خیلی سنگین هستند حتی با سرعت کم هم دارای اندازه حرکت بسیار بزرگی می باشند . با وجود این جرم زیاد خیلی دور نمیتوانند سفر کنند. اما وقتی که با دیگر مولکولها برخورد میکنند اسیبهای زیادی به وجود می اورند. بنابراین تابنده های الفا بسیار خطرناک در نظر گرفته میشوند.

فرو پاشی بتا (beta decay)

برای بعضی از نوکلید ها و برای تقریبا تمام عناصری که عدد اتمی آنها زیر 60 است پایداری با بازآرایی هسته به شکلی حاصل میشود که کل تعداد نوکلئون ها بدون تغییر باقی می ماند. در رابطه با مدل نوترون - پروتون برای هسته ، این بازارایی با تبدیل نوترون به پروتون و یا برعکس انجام میشود.طی چنین تبدیلی ، هسته یک ذره الکترون را از خود ساطع میکند و یک ذره هم ارز ولی با بار مثبت به نام پوزیترون را ساطع میکند. تابش ذرات الکترون با بار منفی به نام ذرات بتا نامیده میشود و به این نحو از فروپاشی هسته ، فروپاشی بتا گفته میشود.

تابش ذرات بتا دارای بار منفی باعث میشود که هسته با یک بار اضافی مثبت بیشتر باقی بماند و در نتیجه عدد اتمی آن یک شماره بیشتر میشود.تابش ذرات بتای منفی بیشتر مختص هسته هایی است که تعداد نوترون های زیادتری در مقایسه با پروتون ها به منظور پایداری هسته  دارند . برای مثال تریتیوم(3H)  یک ایزوتوپ ناپایدار هیدروژن است که از یک پروتون ، یک الکترون و دو نوترون تشکیل شده است. وقتی که یک اتم تریتیوم فرو می پاشد یکی از نوترون ها تبدیل به یک پروتون ، یک ذره بتای منفی و یک نوترینو ازاد میشود و یک ایزوتوپ هلیوم (3He) باقی میماند.

تریتیوم یک تابنده نرم بتا (soft beta emitter) نامیده میشود چون ذرات بتای ساطع شده از آن دارای سرعت کمی هستند.به عنوان یک تابنده شدید بتا می توان ازایزوتوپ  فسفر 32 (32P) نام برد که ذرات بتای ساطع شده از آن انرژی زیادی حمل میکنند به همین خاطر به راحتی قابل شناسایی و تشخیص هستند.ذرات بتای دارای بار منفی از نظر جرم کوچک هستند و با مواد کمتر واکنش میدهند اما به راحتی در کاغذ نفوذ میکنند ، از طرفی به راحتی توسط ورقه های فلزی جذب میشوند.

الکترون کپچر (electron capture) 

یک نوع فروپاشی دیگر که منجر به ساطع شدن ذرات بتا با بار مثبت میگردد فرایندی است که در آن یک الکترون به تسخیر هسته در میاید.در این فرایند هسته یک الکترون اربیتالی را جذب میکند، اثر نهایی در ساختار یک سان است ، یک پروتون به نوترون تبدیل میشود و در نتیجه عدد اتمی به یک شماره پایین تر کاهش پیدا میکند ولی جرم اتمی ثابت و دست نخورده باقی میماند ولی در عوض یک تابش ذره بتا با بار مثبت صورت گرفته است .برای مثال 125I منحصرا به روش الکترون کپچر دچار فروپاشی میشود و به تلوریوم 125 تبدیل میشود.

فعالیت (activity)و نیمه عمر (half life) 

سرعت فروپاشی یک منبع رادیواکتیو را در اصطلاح فعالیت آن منبع رادیواکتیو می نامند و این همان سرعتی است که اتم های والد به اتم های دختر که پایداری بیشتری دارند تبدیل میشوند. درعمل راحت تر است که سرعت فروپاشی به صورت نیمه عمر بیان کنند و آن را با t1/2  نشان میدهند و آن عبارت است از مقدار زمان مورد نیاز برای اینکه فعالیت یک نوکلید تا به نصف مقدار اولیه خود کاهش پیدا کند.

                                                                                    T1/2 = ln2 / λ = 0.693 / λ

در این معادله  λ ثابت فروپاشی خاص یک نوکلید است.

واحد های فعالیت رادیواکتیو

بکرل (becquerel = Bq) واحد SI برای فعالیت رادیواکتیو است و عبارتست از یک فروپاشی در یک ثانیه (decay per second) . از آنجایی که 1 Bq مقدار خیلی کوچکی برای بیان فعالیت رادیواکتیو اغلب به صورت کیلو بکرل (kBq) بیان میشوند چون فعالیت اغلب نمونه های شیمیایی در این حدود می باشد.یک واحد دیگر که جزو واحد SI نیست و یک واحد قراردادی است curie کوری (Ci) است که معادل 10^10 * 3.7  dps است .یک کوری معادل 37  گیگا بکرل (GBq) است.

فعالیت اختصاصی (specific activity)

فعالیت اختصاصی چندین معنا دارد. می توان ارجاع داد به 1- رادیواکتیویتی به ازای واحد جرم یک عتصر  2- رادیواکتیویتی به ازای جرم ترکیب نشاندار شده  3- رادیواکتیوتی به ازای واحد حجم از محلول .در رابطه با رادیواکتیوتی به ازای واحد جرم ، بیشترین فعالیت اختصاصی قابل دستیابی برای هر رادیو نوکلید باید در رابطه با رادیونوکلید خالص بیان شود .

تشخیص و اندازه گیری رادیواکتیویتی 

اتورادیوگرافی ، گاز یونیزاسیون و درخشش فلورسنت به عنوان پایه تکنیکهای مورد استفاده در تشخیص و اندازه گیری رادیواکتیویتی در ازمایشگاه بالینی می باشند.

اتورادیوگرافی (autoradiography)

در اتورادیوگرافی ، از یک امولسیون فوتوگرافی استفاده میشود برای اشکار سازی مولکولهای نشاندار شده با یک عنصر رادیواکتیو. برای مثال از این تکنیک برای اشکارسازی اسیدهای نوکلییک و قطعاتی که با پروبهای اسید نوکلییک نشاندار شده با 32P  هیبرید شده اند استفاده میشود.در این تکنیک ها پروبهای اسید نوکلییک نشاندار شده  با 32P رادیواکتیو با اسیدهای نوکلییک هدف مخلوط و همجوار میشوند. پس از هیبرد شدن ، هیدرولیز و جداسازی قطعات با استفاده از الکتروفورز بر روی ژل ، یک ورق فیلم فوتوگرافی روی ژل قرار میدهند تا سطح آنرا بپوشاند برای مدت زمانی معین. پس از این زمان تصویر حاصل روی فیلم فوتوگرافی انعکاس دهنده رادیواکتیویتی روی قطعات نوکلییک اسید هدف می باشد.

اشکارسازهای حاوی گاز(gas filled detectors)

اشکار سازهایی با بعضی از گازهای معین و یا مخلوطی از گازهای معین پر شده اند و طوری طراحی شده اند تا یونها را به دام بیاندازند و اندازه گیری کنند که این یونها حاصل تولید توسط تابشهای رادیواکتیو است. اشکارسازهای حاوی گاز شامل 1- اتاق یونیزاسیون  2- شمارش گر نسبی  3- شمارشگر گایگر است.

شمارش درخشش (scintillation counting)

در فرایند درخشش ، جذب تابش رادیواکتیو سبب تولید جرقه نور میشود.اصول انواع اشکارسازهای درخشش که در ازمایشگاههای شیمی بالینی بکار میروند شامل اشکارسازهای درخشش کریستال(crystal scintillation detector) و اشکارسازهای درخشش مایع الی (organic liquid scintillation detector) می باشند.از آنجایی که کار کردن با اشکار سازهای درخشش کریستال اسان است و تهیه نمونه برای آن از نظر اقتصادی به صرفه است بیشتر روشهای ازمایشگاهی بر مبنای اندازه گیری چنین نوکلیدهایی بنا شده است مانند 125I که توسط یک اشکارساز درخشش کریستال بطور بسیار موثر اندازه گیری میشود.اشکار ساز های درخشش مایع الی بیشتر برای اندازه گیری تابنده های خالص بتا مانند تریتیوم و 14 C بکار میروند و مناسب می باشند.

اشکارساز های درخشش کریستال (crystal scintillation detector)

یک اشکار ساز خوب که معمولا به گاما کانتر (شمارشگر تابش های گاما ) نیز معروف است در واقع یک نوع اشکارساز درخشش کریستال است که تابش های گاما با قدرت نفوذ بالا را توسط کریستالهای سدیم یدید خود جذب میکند و  درخشش هایی با طول موج بالاتر در طیف ابی - بنفش (420 nm) منتشر میکند که توسط اشکارساز تشخیص و اندازه گیری میشود. این نوع از شمارشگر ها برای اندازه گیری تابشهای بتا مناسب نیستند چون تابشهای بتا قدرت نفوذ زیادی ندارند طوری که از محفظه خاص نمونه این نوع دستگاه ها عبور کرده و خود را به درخشش ساز کریستالی برسانند و موجب تحریک این کریستال ها شوند.

اشکار ساز درخشش مایع (liquid scintillation detector)

این نوع اشکارساز ، اندازه گیری رادیواکتیویتی را با اندازه گیری درخشش های ساطع شده از یک محفظه که حاوی نمونه مجهول و درخشش ساز مایع است انجام میدهد. از آنجایی که رادیونوکلید کاملا مخلوط شده و به عبارت بهتر واقعا در درخشش ساز مایع حل شده است به همین دلیل این نوع اشکارسازها برای اشکارسازی تابنده های بتا بسیار مناسب هستند.

درخشش سازهای مایع حداقل دارای دو جز هستندشامل حلال اولیه (primary solvent) و درخشش ساز اولیه (primary scintillator). حلال اولیه معمولا یکی از هیدروکربنهای اروماتیک مانند تولوئن ، زایلین یا سودو کومین (تری متیل بنزین) است . درخشش ساز اولیه انرژی را از حلال اولیه جذب میکند و آنرا به نور تبدیل میکند.که معمولا این ماده دی فنیل اوکسازول (PPO) است.PPO نور فرابنفش با طول موج 380nm ساطع میکند. بعلاوه اجزای دیگری به درخشش ساز مایع ممکن است اضافه شوند شامل 1- یک حلال دومی برای بهبود بخشیدن حلالیت نمونه های محلول در اب  2- یک سورفکتانت ( موادی که سبب کاهش کشش سطحی اب میشوند) برای پایدارسازی یا امولسیفیه کردن نمونه  3- یک درخشش ساز دومی که تغییردهنده طول موج (wavelength shifter) نیز نامیده میشود می باشد این درخشش ساز دوم تابشهای فرابنفش را که حاصل درخشش ساز اولی است جذب میکند و در یک طول موج بالاتر دو باره باز می تاباند که این خود مورد استفاده در لوله های تکثیر کننده فوتون (photomultiplier tubes) قرار گرفته و پاسخ های بسیار قویتری ایجاد میکنند.

منبع:تیتز پایه های شیمی بالینی و تشخیصهای مولکولی،ویرایش پنجم،فصل نهم

,Tietz; textbook of clinical chemistry and molecular diagnostics ,fifth edition,chapter9

کنترل یون هیدروژن

در ازمایشگاه غلظت یون هیدروژن با بافرهای کنترل میشود.بافر ها موادی هستند که در مقابل تغییرات pH سیستم مقاومت میکنند.تمام اسیدها و بازهای ضعیف در کنار نمکهای خود تشکیل یک بافر میدهند. اعمال و نقش بافر ها در کنترل pH یک سیستم در معادله هندرسون - هسلباخ قابل بیان است .

طبق تعریف pH به صورت ذیل تعریف تعریف میشود.

                                                                                           [pH = - Log [+H

معادله هندرسون - هسلباخ 

                                                                            [pH = pKa + Log [A-] / [HA 

 در این معادله 

     [A-]  غلظت باز مزدوج(حل شده ) اسید ضعیف است .

    [HA]  غلظت اسید ضعیف(حل نشده ) است .

     pKa  نشاندهنده pH از بافر است که در آن غلظت اسید ضعیف حل نشده و باز مزدوج حل شده برابر(حاصل نسبت برابر با 1 است) هستند.

بیشترین ظرفیت بافری در نقطه ای است که نسبت غلظتهای اسید ضعیف حل نشده و باز مزدوج حل شده برابر با 1  است و هر چه این نسبت از عدد 1 منحرف شود و به طرفین میل کند از ظرفیت بافری کاسته میشود . بطور کلی از یک بافر در بیشتر از 1 واحد دورتر از pKa آن بافر نباید استفاده کرد و این را بدانید که در 1.7 واحد pH دور تر از pKa بافر ،قدرت بافری کاملا از دست رفته است و این نقطه ای است که نسبت غلظتهای اسید ضعیف و باز مزدوج اسید 50 به 1  و یا 1 به 50 است .

منبع:تیتز پایه های شیمی بالینی و تشخیصهای مولکولی،ویرایش پنجم،فصل نهم

,Tietz; textbook of clinical chemistry and molecular diagnostics ,fifth edition,chapter9

ایمنی (safety)

در ایالات متحده ،دستور العمل سلامت و ایمنی شغلی فدرال در سال 1970 نظارت بر حفظ سلامت شغلی کارمندان را بطور الزامی به اجرا دراورد.از سال 1970 به این سو اداره سلامت و ایمنی شغلی (occupational  health and safety administration = OSHA) و مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری ها (centers for disease control and prevention = CDC) استانداردهای ایمنی متعددی را منتشر کرده اند .هر سال نیز کالج اسیب شناسان امریکا (college of american pathologist= CAP) دستورالعمل راهنمای خود را با تاکید بر ایمنی بیشتر به نشر میرسانند. توجه به سلامت و قبول مسولیت در قبال ایمنی کارمندان اکنون برای تمام کارفرما ها در امریکا یک الزام و اجبار است.

جنبه های متعددی در ارتباط با ایمنی شغلی و کار وجود دارد که مهمترین آنها شامل موارد زیر است .

1- یک برنامه رسمی ایمنی 

2- سیاست های مستند شده و استفاده موثر از این سیاست ها در ارتباط با مواد شیمیایی ، کنترل و پیشگیری از قرار گرفتن در معرض پاتوژنهای برخاسته از خون و مایع های زیستی ، و اسیبهای ناشی از عدم تناسب تجهیزات مرتبط کاری و شغلی.

3- شناسایی خطرهای شغلی قابل ملاحظه مانند خطرهای زیستی ، مواد شیمیایی ، اتش و خطرهای ناشی از جریان برق و در قدم بعدی مستندسازی سیاست و معرفی آنها به کارمندان برای نحوه مقابله با آنها .

4- شناسایی دیگر خطرهای احتمالی که با ایمنی در ارتباط است .

برنامه ایمنی (safety program)

هر ازمایشگاه بالینی باید برنامه جامع ایمنی خود را داشته باشد و آنرا به اجرا بگذارد. صرف نظر از اندازه ازمایشگاه بالینی هر ازمایشگاه می بایست که فردی را به عنوان مسوول ایمنی و یا به عنوان مسوول کمیته ایمنی داشته باشد به منظور پیگیری و اجرای برنامه ایمنی در ازمایشگاه. رعایت ایمنی مسوولیت هر کارمندی است اما مسوولیت ایمنی تمام کارمندان به عهده هدایت کننده ازمایشگاه تحت عنوان مدیر یا ناظر ازمایشگاه می باشد و از این طریق به مسوول ایمنی و یا مسوول کمیته ایمنی جریان می یابد. سپس این مسوول ایمنی و یا مسوول کمیته ایمنی دستورالعمل هایی را در راستای ایمنی کارمندان تدوین و به مدیریت ازمایشگاه جهت تصویب ارایه میکند.اگر چه یک ازمایشگاه کوچک یک فرد را دارد که مسوول ایمنی برای تمام بخش ها است اما OSHA الزام میداند که یک فرد جداگانه ای با تجربیات و اموزش کافی به عنوان مسوول به داشت مواد شیمیایی (chemical hygiene officer) نیز داشته باشد.

نکته بسیار مهم در برنامه ایمنی اموزش و انگیزش تمام کارمندان ازمایشگاه در ارتباط با تمام برنامه ایمنی ازمایشگاه است .هر فرد جدید استخدام شده در ازمایشگاه باید با برنامه ایمنی ازمایشگاه اشنا شده و هدایت شود.اموزش دوره ای ایمنی کارمندان باید بصورت سخنرانی های دوره ای دوام داشته باشد.

بخش مهم دیگری از برنامه ایمنی در ازمایشگاه مربوط است به ایمن بودن محیط ازمایشگاه . از بین موارد متعدد می توان به چند مورد اشاره کرد 1- برچسب گذاری درست مواد شیمیایی  2- انواع و مکان قرارگیری تجهیزات خاموش کردن اتش  3- هود های ازمایشگاه با عملکرد درست  4-نصب درست جریان برق به زمین  5-رعایت موضوع های مربوط به ارگونومی  6- نگه داری و جمع اوری و دفع ایمن مواد زیستی خطرناک شامل نمونه های بیماران.

تجهیزات ایمنی (safety equipments)

[OSHA الزام میکند که موسسات برای تمام کارمندانشان تجهیزات ایمنی را فراهم کنند . این تجهیزات کلیدی شامل  1- لباس  2- دستکش  3- محافظ چشم  می باشد. شوینده های چشم و صورت باید در هر ازمایشگاه وجود داشته باشد و روزانه باید از نظر عملکرد صحیح کنترل شوند.

بازرسی ایمنی (safety inspections)

یک از اقدامات خوب در ازمایشگاه این است که یک تیمی برای بازرسی ایمنی داشته باشد.این تیم مسوول هدایت دوره ای و برنامه ریزی شده برای بازرسی ایمنی در ازمایشگاه میباشد.

در ایالات متحده امریکا چندین سازمان اعتبار بخشی خصوصی ، ایالتی و فدرال بازرسی ایمنی بر ازمایشگاه ها را انجام میدهند .بعضی از این بارزسی ها بصورت از پیش اعلام نشده انجام میشود .بازرسی ها به دو شکل منظم و از پیش اعلام نشده صورت میگیرد.علاوه بر این کمیسیون بازرسی و اعتبار بخشی CAP ازمایشگاه های بالینی را بازرسی میکند و چک لیست های ایمنی مختلفی را به هنگام ارزیابی ازمایشگاه به منظور اعتباربخشی مورد استفاده قرار میدهد (البته این چک لیست ها را از قبل در اختیار ازمایشگاه ها قرار میدهند) .

برنامه های ازمایشگاه بالینی 

ذر سال 1991 ، OSHA الزام کرد که تمام ازمایشگاه های بالینی در ایالات متحده باید برنامه برخورد درست با مواد شیمیایی (chemical hygiene plan=CHP) و برنامه کنترل در معرض قرار گیری (exposure control plan=ECP) را داشته باشند.از آن زمان تا کنون OSHA بسیاری از الزامات خود را به روز رسانی کرده است و مسوولیت بیشتری را متوجه کارفرمایان نسبت به در معرض قرار گرفتن کارمندان در برابر خطرها کرده است.CAP و سایر گروه ها الزام دارند که یک ازمایشگاه معتبر باید یک برنامه مستند کنترل در معرض قرارگیری را داشته باشد 

برنامه برخورد درست با مواد شیمیایی(chemical hygiene plan)

عناصر عمده CHP شامل فهرست مسوولیتهای کارفرمایان ، کارمندان و مسوول اصلی کار با مواد شیمیایی است.همچنین هر ازمایشگاه باید یک فهرست کامل از مواد شیمیایی خود را داشته باشد که هر سال باید به روز رسانی شود.یک کپی از برگه داده های ایمنی ماده (material safety data sheet = MSDS) که مواد شیمیایی را از نظر سمی بودن ، سرطان زا بودن یا خطرناک بودن تعریف میکند باید در یک فایلی قرار داشته و به اسانی در دسترس کارمندان بصورت 24 ساعت از شبانه روز و 7 روز هفته باشد. MSDS  حاوی تمام اطلاعاتی است که منافع و امنیت کارمندان را تامین میکند.در MSDS اطلاعات فیزیکی محصول مانند نقطه جوش ،فشار بخار ، و وزن مخصوص وجود دارد. دیگر ویژگی های شناخته شده ماده شیمیایی نیز مانند بو و ظاهر آن درج شده است .دیگر خطرات مرتبط نیز مانند خطرات آتش گیری و انفجار و داده های مرتبط با سلامت مانند حدود در معرض قرار گیری و مقادیر سمی بودن نیز اورده شده است. در MSDS اثرات بیش از حد در معرض قرار گیری و جزییات روشهای کمک های اولیه توصیف شده است . همچنین اطلاعات مربوط به دفع ماده شیمیایی و پوشش های محافظ در کار با ماده شیمیایی و تجهیزات لازم اورده شده است.

برنامه کنترل در معرض قرار گیری (exposure control plan)

OSHA الزامی میداند که هر ازمایشگاهی باید طرحی را ایجاد کرده و برقرار نماید تا از محافظت کارمندان ازمایشگاه در برابر پاتوژن های برخاسته از خون و نیز از ضایعات و پسماندهای پزشکی و ازمایشگاهی اطمینان حاصل شود .OSHA همچنین این مسوولیت را بر دوش کارفرامایان میگذارد که در بکارگیری و توسعه فن اوری های جدید در امر کنترل در معرض قرارگیری ، این الزامات را رعایت کنند . از نظر سازمانی این طرح ها باید شامل بخش های 1- هدف  2- شیوه  3- مرجع های کاربردی  4- تعریف های کاربردی  5- تعریف مسوولیتها  6- جزییات روش انجام  باید باشد.

هنگامی که طرح شکل گرفت و اجرایی شد هر یک از کارمندان باید در یکی از سه گروه زیر قرار گیرند

گروه 1- طبقه بندی شغلی که تمام کارمندان در معرض مواد عفونی بالقوه خطرناک قرار دارند

گروه 2- طبقه بندی شغلی که بغضی از کارمندان در معرض مواد عفونی خطرناک قرار دارند

گروه 3- طبقه بندی شغلی که کارمندان در معرض مواد عفونی خطرناک قرار ندارند.

طرح کنترل توبرکولوز 

هدف از طرح کنترل توبرکولوز جلوگیری از انتقال توبرکولوزیس است که هنگامی که یک فرد قطره های حاوی مایکوباکتریوم توبرکولوزیس را استنشاق میکند انتقال رخ میدهد. هنگامی که فرد مبتلا سرفه میکند یا صحبت میکند و یا عطسه میکند بصورت ذراتی در هوا منتشر میشود. انتقال مایکوباکتریوم توبرکولوزیس به این روش ها کاهش پیدا میکند  1- شناسایی و جداسازی سریع بیمارانی که در معرض خطر هستند  2- کنترل محیط  3- استفاده از تجهیزات تنفسی محافظت کننده  4- اموزش کارمندان ازمایشگاه  5- شروع سریع و به موقع درمان 

خطرات در ازمایشگاه 

انواع مختلفی از خطرها در ازماشگاه می تواند وجود داشته باشد .این خطر ها باید شناسایی و نشان گذاری شوند و نحوه برخورد با آنها نیز باید تعریف شود . عمده ترین خطرات که با آنها در ازمایشگاه روبرو میشویم عبارتند از  1- خطرهای بیولوژیکی  2-شیمیایی  3- الکتریکی  4- ناشی از اتش 

شناسایی خطر ها 

ازمایشگاههای بالینی ممکن است با هر یک از نه دسته مواد خطرناک مواجه باشند. این ها توسط ملل متحد به این صورت طبقه بندی شده اند  1- منفجر شونده  2-گازهای فشرده  3-مایع های مشتعل شونده  4-جامدهای مشتعل شونده  5-مواد اکسیدکننده  6-مواد سمی  7-مواد رادیو اکتیو  8-مواد خورنده  9- دیگر مواد متفرقه خطرناک که در این طبقه بندی نمیگنجند. حمل و نقل و کار با مواد سمی دسته 6  بخصوص مواد بیولوژی و بالقوه عفونی باید با دقت و حساسیت شدیدتری انجام شود.

خطرات بیولوژیکی (biological hazards)

ضروری است که میزان در معرض قرار گیری کارمندان ازمایشگاه به عوامل عفونی مانند ویروس هپاتیت ، ویروس ایدز و ویروس آنفلوانزا به حداقل رسانده شود . راه های قرار گرفتن در معرض چنین عوامل عفونی شامل 1- زخم های تصادفی با سوزن ها  2- منتشر شدن مواد عفونی به توسط تچهیزات ازمایشگاهی  3- حوادثی که در هنگام کار با سانتریفوژ رخ میدهد  4- برش ها و خراش های ناشی از برخورد با تچهیزات ازمایشگاهی به وجود میاید و هر گونه بافت ثابت نشده (فیکس نشده ) می توانند به عنوان منابع بالقوه خطر بیولوژیکی به حساب ایند.

OSHA الزام دارد که تمام ازمایشگاه ها باید طرح کنترل در معرض قرار گیری را داشته باشند. به علاوه انستیتو ملی سلامت و ایمنی شغلی (national institute for occupational safety and health=NIOSH) که یک واحد عملکردی از CDC می باشد یک سندی را تهیه و منتشر کرده  است به نام احتیاط های جهانی (universal precautions) که مشخص میکند که چگونه ازمایشگاههای بالینی باید عوامل عفونی را مدیریت کنند.به طور کلی در این احتیاط های جهانی الزامی شده است که ازمایشگاه های بالینی باید با خون انسان و دیگر مایع های بالقوه عفونی باید طوری برخورد شود که دارای عوامل عفونی خطرناک هستند مواد بالقوه خطرناک انسانی مانند  1- خون  2- سرم  3-پلاسما  4- فراورده های خون  5- ترشحات واژن  6- مایع منی  7- مایع مغزی نخاعی  8- مایع مفصل  و نیز هر گونه مایعی که دارای مقدار کمی خون باشد نیز باید طبق احتیاطهای چهانی با آن برخورد شود.

احتیاط های چهانی همچنین الزام میکند که سد های محافظتی توسط کارمندان ازمایشگاه برای جلوگیری از الودگی پوست و غشاهای مخاطی استفاده گردد. این وسایل شامل  1- دستکش ها  2- پوشش های ازمایشگاهی  3-ماسک صورت و محافظ های چشم  4- روپوش های ازمایشگاهی 5-کیسه های احیا  6- دهان بند  7- ماسک های جیبی   8- دیگر وسایل تهویه  می باشد.

CLSI  مجموعه ای از توصیه ها (طرح کنترل در معرض قرار گیری ) را که بعضی از آنها توسط OSHA  به عنوان الزامی قلمداد شده است منتشر کرده است این ها شامل  

1- هیچگاه با دهان پی پت کردن را انجام ندهید و یا به درون پی پت ها فوت نکنید.

2-برای مخلوط کردن مایع ها هیچگاه از فوت کردن به درون پی پت برای مخلوط کردن استفاده نکنید.

3-سدهای محافظتی مانند دستکش ها و ماسکها و روپوش ها و پوشش های چشم باید در دسترس باشند و به هنگام نمونه گیری از مایعات انسانی باید استفاده شوند .

4- هنگامی که دستکش ها تعویض میشوند باید دست ها شسته شوند

5- محافظ های صورت هنگامی که خطر پاشیدن خون و سایر مایع های انسانی وجود دارد باید استفاده شود.

6- تمام اجسام نوک تیز را بصورتی مناسب دفع کنید

7- لباس های محافظت کننده را بپوشید و هنگامی که ازمایشگاه را ترک میکنید این لباس ها را از تن بیرون کنید.

8- خیلی کوشش کنید که اسیب های تصادفی رخ ندهد .

9- شستشوی مکرر دست ها را در ازمایشگاه بسیار تشویق کنید و هنگامی که ازمایشگاه را ترک میکنید حتما دست هایتان را بشویید

10- عادت کنید که دست های خود را از دهان ، بینی ، چشم و دیگر غشاهای مخاطی تان دور نگه دارید . این سبب خواهد شد که امکان الودگی توسط خودتان کاهش یاید.

11- ریختن و پاشیدن را سعی کنید در ازمایشگاه به حداقل برسانید

12-تمام سطح ها و وسایل قابل مصرف را با ضد عفونی کننده های مناسب و مورد تایید ضد عفونی کنید 

13- از وسایل مخصوص دفع مواد خطرناک استفاده کنید 

14- مواد خطرناک را بی نام و نشان رها نکنید و حتما نام گذاری نموده و خطر آن را به نشان گذاری اعلام کنید

15- OSHA الزام می کند که تمام کارمندانی که در معرض خطر الودگی به ویروس هپاتیت B هستند باید واکسن این بیماری را بصورت دوره ای و منظم دریافت کنند.

خطر های ناشی از مواد شیمیایی (chemical hazards)

نگه داری مناسب و استفاده مناسب از مواد شیمیایی برای پیشگیری از خطرهایی مانند سوختگی ، انفجار ، اتش سوزی و بخارهای سمی الزامی است .بنابراین دانستن خصوصیات مواد شیمیایی مورد استفاده و روشهای درست کار با مواد شیمیایی حوادث خطرساز را به میزان زیادی کاهش میدهد .هنگام جابجایی و حمل ونقل مواد شیمیایی و محلول ها باید نهایت دقت اعمال شود .ظروف شیشه ای حاوی مواد شیمیایی باید در محفظه های لاستیکی یا پلاستیکی که در برابر شکستن محافظت میکند باید حمل و نقل شوند.پخش شدن اسیدها ، مواد سوزش آور و مواد اکسید کننده قوی برای لباس و پوست و چشم منابع خطر بالقوه به حساب میایند . یک بطری شیشه ای حاوی ماده شیمیایی را هیچگاه از ناحیه گردن آن برای حمل و نقل نگیرید بلکه با دو دست از بدنه آن بگیرید.اسید ها باید به ارامی با اضافه کردن آنها به آب رقیق شوند و همزمان مخلوط و یکنواخت شوند، هرگز آب را جهت رقیق سازی اسید غلیظ به اسید غلیظ اضافه نکنید.هنگام کار با اسیدها و بازهای غلیظ حتما از عینک های محافظ استفاده کنید.اسیدها و بازهای قوی و مواد سوزش اور قوی را در جایی استفاده و یا رقیق کنید که در صورت شکستن ظروف حاوی این مواد شیمیایی خطرناک به راحتی و ایمنی توسط آب شسته شده و پاک شوند.

تمام بطری های حاوی مواد شیمیایی و محلول ها و ریاجنت ها باید به درستی نشان گذاری شوند. بهتر آن است که قبل از اضافه کردن ریاجنت به داخل یک بطری ابتدا نام گذاری و نشان گذاری را انجام دهید.این لیبل ها (نشان یا برچسب گذاری ) باید شامل 1- نام و غلظت ریاجنت  2- نام فردی که ریاجنت را درست کرده است  3- تاریخ ساخت   4- تاریخ انقضای ریاجنت  باید به دقت درج گردد. لیبل ها باید دارای کدهای رنگی نیز باشند که بیانگر دمای نگه داری و نوع خطر ماده شیمیایی است. تمام ریاجنت هایی که در بطری های بدون لیبل پیدا میشوند باید دور ریخته شوند طبق دستور های دفع ایمن مواد دور ریختنی. در صورت توزیع اسیدهای قوی و مواد سوزش اور و اکسید کننده های قوی باید حتما از دیسپنسورها (توزیع کننده ها) ی اتوماتیک استفاده شود.

تمام مواد دفعی را در یک جا و روی هم در یک محفظه نریزید .اسید پرکلریک به دلیل اینکه در تماس با مواد آلی یک ماده منفجر شونده بالقوه است باید به دقت با آن کار شود. پرکلریک اسید نباید روی میزهای ساخته شده از چوب استفاده شود. پرکلریک اسید را در جایگاه هایی با صفحه های شیشیه ای ضخیم نگهداری کنید. هنگام کار با اسیدهای قوی و مواد سوزش اور و بخصوص پرکلریک اسید باید حتما زیر هود های ازمایشگاهی کار کنید و تجهیزات شستشو با آب فراوان باید نزدیک و در دسترس باشند.

مراقبت بسیار ویژه باید در هنگام کار با جیوه اعمال شود . حتی قطره های کوچکی از جیوه روی سطح ها و کف اتاق ها ممکن است هوا را الوده و مسموم کند.ظروف حاوی جیوه باید طوری باشند که درب آنها به خوبی بسته شوند .به دلیل خطرهای زیادی که جیوه دارد توصیه اکید شده است که از جیوه در ازمایشگاه ها استفاده نشود.

خطرهای ناشی از مواد فرار (hazards from volatiles)

استفاده از حلال های آلی در ازمایشگاه های بالینی بیانگر وجود خطر اتش سوزی و نیز خطرهایی برای سلامت کارمندان ناشی از تنفس بخارهای سمی این مواد و خطرهای ناشی از تماس با پوست است.این حلال ها باید در زیر هود استفاده شوند. OSHA قواعدی را برای نگه داری این حلال های آلی تهیه و تنظیم کرده است . حلال های آلی باید در کابینت های فلزی مورد تایید OSHA که به خوبی قابل تهویه و تخلیه هستند نگه داری شوند.بیشترین حجم کاری با حلال های اشتعال زا در خارج از کابینتهای نگه داری کمتر از 5 گالن به ازای یک اتاق است . بیشتر از سه کابینت برای هر 5000 فوت مربع نباید به نگه داری حلالهای آلی اختصاص داده شود.

تبخیر مشکل اصلی در اشتعال و پخش اتش است .بخارهای مایع ها و جامدهای  قابل اشتعال و قابل سوختن  یک مخلوط قابل اشتعالی را با هوا تشکیل میدهند. این ویژگی فیزیکی تحت عنوان نقطه اشتعال تعریف میشود ، نقطه اشتعال عبارت است از کمترین دمایی که که در آن دما حلال بخارهای قابل اشتعال را در نزدیک سطح خود ایجاد میکند. این مخلوط بخارها و هوا هنگامی که در معرض یک منبع جرقه یا شعله قرار گیرند به سرعت مشتعل و منفجر میشوند.

دفع حلالهای آلی در فاضلابها بطور کلی مجاز نیست .استثناهایی که وجود دارد به مقدار کم برای موادی است که در آب قابلیت حل شدن دارند.دیگر حلالهای آلی باید در قوطی های ایمن جمع اوری شوند.قوطی های جداگانه باید برای اتر و برای حلالهای کلرینه شده استفاده گردد و دیگر حلالهای آلی را میتوان در یک قوطی سومی جمع اوری گردند.این قوطی ها باید طبق قواعد نگه داری در یک کابینت امن تا زمان دفع ایمن آنها نگه داری شوند.

خطرهای ناشی از گازهای فشرده (hazards from compressed gasses)

خطرهای ناشی از برق (electrical hazards)

خطرهای ناشی از اتش (fire hazards)

NFPA و OSHA استانداردهایی را منتشر کرده اند که تمام موضوع ها از خروج اضطراری تا ایمنی و تجهیزات مقابله با اتش را شامل میشود.

هر ازمایشگاه باید تجهیزات لازم برای خاموش کردن اتش در ازمایشگاه و خاموش کردن اتش روی لباس افراد ازمایشگاه را داشته باشد.دسترسی اسان به دوشهای اضطراری باید فراهم باشد.دوش ها طراحی خاصی داشته و باید طوری باشند که با چشمان بسته نیز قابل استفاده باشند.

انواع مختلفی از تجهیزات خاموش کننده اتش وجود دارد . نوعی که مورد استفاده قرار میگیرد بستگی به نوع اتش سوزی دارد . از آنجایی که عملی نیست که تمام انواع این تچهیزات خاموش کننده اتش را همزمان در یک اتاق داشته باشیم ، خاموش کننده های دارای مواد شیمیایی خشک بهترین آنها برای بیشترین منظور ها در محیطهای ازمایشگاهی است . خاموش کننده های اتش باید نزدیک درب های ازمایشگاه قرار داشته باشند و در ازمایشگاههای بزرگ در انتهای اتاق مقابل درب ازمایشگاه قرار داده شوند.هر فردی در ازمایشگاه باید با دستور استفاده از این خاموش کننده های اتش باید اموزش دیده باشند. خاموش کننده های اتش باید در فاصله های زمانی معین توسط کارشناسان مربوط بررسی و از صحت عملکرد آنها اطمینان حاصل شود.

منبع:تیتز پایه های شیمی بالینی و تشخیصهای مولکولی،ویرایش پنجم،فصل نهم

,Tietz; textbook of clinical chemistry and molecular diagnostics ,fifth edition,chapter9